Wszystko o synonimach

Co to jest synonim?

Synonim jest to słowo mające swoje pochodzenie z łacińskiego synōnymum, a to z kolei zostało zapożyczone ze starogreckiego synōnymos co oznaczało równoimienny (sýn czyli wspólny lub równy oraz ōnym forma słowa onoma czyli imię).

Synonimem nazywamy słowo lub wyrażenie zbliżone znaczeniowo innemu lub na tyle podobne, że można nim zastąpić to drugie w odpowiednim kontekście. Przykładami synonimów są: start - początek, skraj - kraniec, auto - samochód, budynek - dom, zakończyć związek - rozstać się, zrobić z siebie pośmiewisko - ośmieszyć się itp.

Synonimy można podzielić pod względem ich barwy uczuciowej i wartości znaczeniowej na synonimy stylistyczne i semantyczne, oraz ze względu na kryterium ich formy czyli synonimy wspólnordzenne i różnordzenne.

Synonimy semantyczne akcentują różne odcienie znaczeniowe konkretnego pojęcia, zjawiska, przedmiotu, cechy lub czynności np.

rzeczowniki: deszcz, mżawka, ulewa, burza;
przymiotniki: ładny, piękny, prześliczny;
czasowniki: pić, sączyć, żłopać.

Głównym podziałem synonimów stylistycznych jest ich barwa uczuciowa i niewielkie różnice znaczeniowe. Synonimy stylistyczne, to synonimy:

chronologiczne – wyrazy zróżnicowane czasowo. Najczęściej para słów, z których jedno to wyraz przestarzały, a drugie wyraz współczesny np. automobil - samochód; aeroplan - samolot; kajet - zeszyt; pryncypał - szef, binokle - okulary; huncwot - łobuz; miglanc - leń.
emocjonalne – wyrazy różniące się pod względem barwy uczuciowej, np. koń - wierzchowiec, rumak, szkapa, chabeta; pies - psiak, burek, kundel; bezdomny - biedak, włóczęga, łachmaniarz, lump; gruby - puszysty, tęgi, tłusty, spasiony.
stylowe – wyrazy, które wykorzystywane są głównie w stylu artystycznym bądź w stylu patetycznych przemówień, np. oraz - tudzież; wieść – prowadzić; mąż – małżonek; żona – małżonka.
środowiskowe – wyrazy pochodzące z gwar środowiskowych (np. gwary więziennej, slangu młodzieżowego). Przykładami takich słów są: ukraść - zajumać; sprzedać - opylić; odejść - zmiatać; jarzyć - rozumieć; kozacki - fajny; gratki - gratulacje; brachol - brat; siora - siostra.
terytorialne – wyrazy typowe dla określonego regionu, np. tytka - torebka; watra - ognisko; pyry - ziemniaki; kejter – pies; kozytac – łaskotać.

Ze względu na formę synonimów dzielimy je na:

różnordzenne – wyrazy nie należące do jednej rodziny wyrazowej, np. szef - kierownik, przełożony, lider, zwierzchnik; awantura - kłótnia, zajście, burda; nauczyciel - mentor, mistrz, instruktor, trener; zniżka - rabat, bonifikata, upust.
wspólnordzenne – wyrazy spokrewnione, często przymiotniki powstałe z podstawy rzeczownikowej, np. kwiat - kwiatowy, kwiecisty; woda - wodnisty, rozwodniony ; bagno - bagienny, bagnisty; klej – klejący, klejowaty, kleisty; wiek – wiekowy, wieczny, wieczysty.

Synonimy możemy rozróżnić także w zależności od zakresu pojęciowego na:

hiperonimy - mające szersze (dalsze, bardziej ogólne) znaczenie, będące określeniem nadrzędnym np. środek transportu jest hiperonimem słowa samochód, a samochód jest hiperonimem wyrazów sedan, van, kabriolet;
hiponimy - mające określenia nadrzędne i węższe (bliższe, bardziej szczegółowe) znaczenie np. kabriolet jest hiponimem słowa samochód, a samochód hiponimem środka transportu, bo środek transportu to również autobus, tramwaj, pociąg, rower.

Synonimy mogą być dowolną częścią mowy, o ile oba wymienne słowa należą do tej samej części mowy np.:

rzeczowniki: ubranie - odzież;
czasowniki: pisać - notować;
przymiotniki: miły - sympatyczny;
przysłówki: niechcący - nieumyślnie.

Ciekawostka
Pierwszą listę synonimów odkryto na tabliczkach glinianych zapisanych pismem klinowym w okresie nowoasyryjskim (934 p.n.e. – 608 p.n.e.).

Różnica pomiędzy synonimami a wyrazami bliskoznacznymi

Wyrazy bliskoznaczne to też synonimy, ale nie wszystkie synonimy to wyrazy bliskoznaczne.

Oprócz przedstawionego wcześniej szczegółowego podziału synonimów, możemy je również podzielić pod względem ich dopasowania oraz wymienności w każdym kontekście i zdaniu na dwie grupy:

synonimy całkowite (absolutne) - słowa lub wyrażenia równoznaczne, którymi da się zastąpić inne w każdym zdaniu i kontekście;
synonimy częściowe - słowa lub wyrażenia znaczeniowo zbliżone, często bardziej ogólne, których wymienność zależy np. od kontekstu, zabarwienia emocjonalnego, tonu wypowiedzi.

Synonimy całkowite stanowią bardzo wąską grupę. Przykładami takich słów, które są całkowicie wymienne i możemy stosować je zamiennie w każdym zdaniu, w każdym kontekście są:

alfabet - abecadło;
auto - samochód;
śmigłowiec - helikopter;
metafora - przenośnia;
kartofel - ziemniak;
lingwistyka - językoznawstwo;
składnia - syntaksa.

Synonimy częściowe to wyrazy bliskoznaczne.
Wyrazy bliskoznaczne stanowią największą grupę synonimów. Należą do nich wszystkie wyrazy, których znaczenie nie jest identyczne ale mają taką wspólną cechę znaczeniową, że w zależności np. od kontekstu lub tonu wypowiedzi mogą być stosowane zamiennie.
Przykładem takiego słowa może być "staroświecki", dla którego wyrazami bliskoznacznymi są niemodny, konserwatywny, niedzisiejszy, prymitywny, zabytkowy, antyczny. Określając kogoś staroświeckim możemy użyć synonimów niemodny, konserwatywny, niedzisiejszy, ale w tym samym kontekście nie wykorzystamy słowa prymitywny, bo może ono oznaczać kogoś wulgarnego. Prymitywnym możemy nazwać np. staroświecki przedmiot. O człowieku staroświeckim nie powiemy również, że jest zabytkowy lub antyczny, ale staroświecki zegar może już taki być.

Po co nam synonimy?

Dzięki stosowaniu synonimów możemy unikać powtórzeń wyrazowych, urozmaicić styl wypowiedzi, wyrazić przekaz bardziej precyzyjnie, oddać lepiej sens naszej wypowiedzi, zastąpić wyrazy obce rodzimymi.

Antonimy, homonimy, homofony, homografy, polisemy

Powinniśmy również wiedzieć, że oprócz synonimów istnieją:

antonimy - wyrazy o odmiennym, przeciwstawnym znaczeniu, np. ładny – brzydki; trudny – łatwy; wielki – mały; szybki – wolny; bogaty – biedny;
homonimy - wyrazy o takim samym brzmieniu, często jednakowej pisowni, ale różnym znaczeniu, np. pilot (do telewizora), pilot (samolotu), pilot (wycieczki); zamek (z piasku), zamek (błyskawiczny), zamek (w drzwiach); rola (aktora), rola (ziemia uprawna), rola (do spełnienia); oczko (w rajstopach), oczko (narząd wzroku), oczko (w rosole);
homofony - (rodzaj homonimów) wyrazy o jednakowym brzmieniu, ale różnej pisowni i znaczeniu, np. morze - może, kot - kod, warzyć - ważyć, mieć - miedź;
homografy, homogramy - (rodzaj homonimów) wyrazy mające identyczną pisownię, różniące się jednak wymową i znaczeniem, np. zamarzać (od mróz) - zamarzać (od morzyć głodem); cis (dźwięk) - cis (roślina);
polisemy - (rodzaj homonimów) wyrazy wieloznaczne, mające takie samo brzmienie i pisownię, inne znaczenie ale wzajemnie ze sobą powiązane (wspólne pochodzenie, cecha), np. zebra (zwierzę) i zebra (pasy na jezdni) - mają wspólny kolor i paski; wypiek (proces pieczenia) i wypiek (produkt powstały wskutek tego procesu) - mają związek z pieczeniem; wyspa (na rzece) i wyspa (kuchenna) - w obu wypadkach miejsce pośrodku czegoś, niestykające się z brzegiem lub ścianą; żuraw (gatunek ptaka) i żuraw (rodzaj dźwigu) - podobieństwo kształtu;